Μπορούμε να δούμε την οικογένεια ως ένα «σύστημα», ως σύνολο δηλαδή κάποιων ατόμων τα οποία αναπτύσσουν μεταξύ τους σχέσεις οι οποίες μπορεί να είναι σταθερές ή να αλλάζουν συνεχώς. Καθώς η ελληνική οικογένεια διατηρεί, ή προσπαθεί να διατηρήσει, ακόμη και σήμερα ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των μελών της, τα άτομα που απαρτίζουν μία οικογένεια είναι τις περισσότερες φορές σε άμεση συναισθηματική και λειτουργική εξάρτηση από άλλα άτομα της οικογένειας. Το γεγονός αυτό δεν είναι ούτε θετικό, ούτε αρνητικό, αλλά κρίνεται κάθε φορά από το εάν αυτή η εκάστοτε εξάρτηση είναι χρήσιμη και υγιής για τη ψυχική ευημερία των μελών της οικογένειας.
Οικονομική εξάρτηση
Από τη μία, οι οικογενειακοί δεσμοί στη σύγχρονη οικογένεια φαίνεται να λειτουργούν ως ένας σημαντικός πυλώνας οικονομικής, πρακτικής και συναισθηματικής στήριξης μέσα στην περιρρέουσα σημερινή ατμόσφαιρα. Πολλοί ενήλικες διαμένουν ακόμη και μέχρι τη μέση ηλικία τους (40-50 χρόνων) με τους γονείς τους οι οποίοι τους στηρίζουν ή τους συντηρούν οικονομικά. Τέτοιες καταστάσεις είναι από τη μία απαραίτητες για την επιβίωση των μελών, δημιουργούν όμως έντονες σχέσεις εξάρτησης καθώς το πιο «αδύναμο» μέλος (αυτό που αντιμετωπίζει οικονομικές δυσκολίες) οφείλει με κάποιον τρόπο να είναι «υπόλογο» στο πιο «ισχυρό» (με οικονομικούς όρους).
Αυτό μπορεί να οδηγήσει το «αδύναμο μέλος» σε περιορισμό στη λήψη των αποφάσεών του κάτι που έχει συχνά ως αποτέλεσμα μία «καθυστερημένη ενηλικίωση», όπου το «αδύναμο» μέλος παραμένει ένας άνθρωπος με δυσκολία να λάβει ακέραιες αποφάσεις για τον εαυτό του. Παραμένει ένα παιδί, με περιορισμένες ευθύνες για τη ζωή του, που είναι διαρκώς υπό τη σκέπη των άλλων.
Υπερπροστασία
Ένα χαρακτηριστικό φαινόμενο της ελληνικής οικογένειας είναι η υπερπροστασία και η τάση κυρίως των γονέων να παρέχουν συνεχή και συχνά υπέρμετρη φροντίδα στα παιδιά τους. Πρόκειται για την ανάγκη των γονέων να είναι συνεχώς παρόντες, φυσικά ή ψυχολογικά, ώστε να εξασφαλίσουν πως τίποτα κακό δε θα συμβεί στα παιδιά τους σε έναν δυνητικά επικίνδυνο κόσμο. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να αποτελεί την αυτονόητη δουλειά κάθε γονέα, να φροντίζει δηλαδή το παιδί του, να του παρέχει αγάπη και ασφάλεια, όμως δεν είναι ακριβώς έτσι. Η υπερπροστασία ενέχει την έννοια της υπερβολής. Υπερβολικά συναισθήματα (ακόμη κι αν είναι γνήσια), υπερβολικές αντιδράσεις, υπερβολική ανησυχία, υπερβολική παρουσία. Σταδιακά, τέτοιες συμπεριφορές μπορούν να καταστήσουν τα παιδιά αδύναμα να πιστέψουν στις δικές τους δυνάμεις και να διακρίνονται από χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση.
Σε πολλές περιπτώσεις, όσο τα παιδιά είναι ακόμη ανήλικα, η οικογένεια δεν είναι σε θέση να διακρίνει αυτή την υπερβολική προστασία που έχει την ικανότητα να στιγματίσει την ενήλικη ζωή του παιδιού. Πολλές φορές, χρειάζονται χρόνια για να αντικρίσει κάποιος μία τέτοια κατάσταση και να αντιληφθεί το πόσο έχει επηρεάσει την εμπιστοσύνη που δείχνει προς τον εαυτό του.
Μοτίβα συμπεριφοράς
Τα συναισθήματα που αναπτύσσονται μέσα στην οικογένεια είναι ικανά να επηρεάσουν τη ψυχολογική ωρίμανση των όλων μελών ανεξάρτητα από την ηλικία τους και να διαμορφώσουν τους τρόπους με τους οποίους τα μέλη αναπτύσσουν τις σχέσεις τους έξω από την οικογένεια. Τα μοτίβα συμπεριφοράς είναι συγκεκριμένες, επαναλαμβανόμενες αντιδράσεις που συνήθως προέρχονται από τη μεριά των γονέων και υιοθετούνται από τη μεριά των παιδιών.
Ένα παράδειγμα τέτοιων μοτίβων είναι η διαχείριση μίας αποτυχίας. Ένας γονέας που συνηθίζει να αντιδράει με ψυχραιμία και αισιοδοξία μπροστά σε μία δική του αποτυχία θα δείξει έναν θετικό τρόπο αντίδρασης στο παιδί, τον οποίο και πιθανόν να υιοθετήσει. Εάν από την άλλη, τη διαχειριστεί με άγχος και απογοήτευση θα οδηγήσει άθελά του το παιδί σε ένα παρόμοιο μοτίβο αντίδρασης για τις δικές του σχολικές, αθλητικές, σχεσιακές αποτυχίες.
Πολλές φορές υιοθετούμε μοτίβα συμπεριφοράς άλλων ανθρώπων δίχως να έχουμε επίγνωση ότι το κάνουμε, καθώς η μίμηση είναι συνήθως μία άδηλη αντίδραση (δηλαδή δεν έχουμε επίγνωση αυτής). Επειδή δυσκολευόμαστε να αντιληφθούμε το πόσο εύκολα τροποποιούμε τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις συμπεριφορές μας με γνώμονα τους άλλους, είναι πιθανό να παρασυρθούμε και να υιοθετήσουμε μη υγιείς, μη λειτουργικές αντιδράσεις που έχουν άλλοι, θεωρώντας πως αυτές αποτελούν και το σωστό. Επαναλαμβάνουμε έτσι μη χρήσιμα μοτίβα συμπεριφοράς που έχουμε υιοθετήσει ακόμη κι από την οικογένειά μας.
Οι διαφορετικοί ρόλοι
Οι πιο συχνοί ρόλοι μέσα σε μία στενή οικογένεια είναι η μητέρα, ο πατέρας και τα παιδιά και ο κάθε ένας ρόλος είναι συνδεδεμένος με κάποιες συμπεριφορές, δικαιώματα και υποχρεώσεις. Ο παραδοσιακός ρόλος της μητέρας την καλεί να είναι νοικοκυρά, να φροντίζει για την υγεία και την περιποίηση όλων και να παρέχει συνεχή φροντίδα. Ο παραδοσιακός ρόλος του πατέρα συνδέεται με την υποστήριξη και την προστασία της οικογένειας, την οικονομική και λειτουργική της επιβίωση, την τήριση της τάξης. Τέλος, τα παιδιά έχουν δικαίωμα να είναι χαρούμενα και δραστήρια, και την υποχρέωση να είναι υπάκουα τηρώντας όλα τα καθήκοντά τους.
Υπάρχουν φορές όπου οι παραπάνω παραδοσιακοί ρόλοι δε λειτουργούν ή δεν υπάρχει η δυνατότητα να λειτουργήσουν, καθώς διάφοροι κοινωνικοί, οικονομικοί, ψυχολογικοί παράγοντες δημιουργούν εμπόδια. Όταν η οικογένεια είναι ευέλικτη και δείχνει κατανόηση μεταξύ των μελών, τότε το γεγονός ότι οι παραδοσιακοί ρόλοι δεν εκφράζονται πλήρως μπορεί να μην είναι μεγάλο πρόβλημα. Όμως μία οικογένεια η οποία δεν είναι πρόθυμη να αλλάξει ή να δείξει κατανόηση σε όλα τα μέλη της, μπορεί να χάσει την ισορροπία της όταν δεν εκφράζονται πλήρως οι παραδοσιακοί ρόλοι και κατ’ επέκταση να γεννηθούν συγκρούσεις και προβλήματα στη ψυχική υγεία των μελών.
Από την άλλη, τα μέλη της στενής οικογένειας έχουν και ρόλους έξω από αυτήν. Για παράδειγμα, ο πατέρας είναι και επαγγελματίας, φίλος, γιος, αδελφός, πολίτης· αντίστοιχα και η μητέρα. Οι ρόλοι που φέρει το άτομο έξω από τη στενή οικογένεια είναι πιθανό να μην εναρμονίζονται με τους παραδοσιακούς ρόλους κι έτσι για παράδειγμα ένας άντρας να δυσκολεύεται να είναι ταυτόχρονα και φίλος και πατέρας, γεγονός που τον φέρνει αντιμέτωπο με τις ανάγκες του ως ένα πλήρες άτομο.
Σχέσεις που γίνονται επιβλαβείς
Όταν οι δυναμικές που αναπτύσσονται μέσα στην οικογένεια φεύγουν από το όριο των υγιών σχέσεων, εμφανίζονται συμπεριφορές που χαρακτηρίζονται ως «κακοποιητικές». Μία κακοποιητική συμπεριφορά δεν είναι μόνο η άσκηση σωματικής βίας, αλλά οποιαδήποτε πράξη που μπορεί να βλάψει τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τη σωματική ακεραιότητα του άλλου.
Η συναισθηματική παραμέληση είναι ένα συχνό φαινόμενο που ασκείται συνήθως όταν ο γονέας αγνοεί συστηματικά τις πραγματικές ανάγκες του παιδιού και υποβαθμίζει τα συναισθήματά του, οδηγώντας το παιδί σε πολλαπλές ψυχολογικές δυσκολίες. Παρόμοιες καταστάσεις μπορούν να αναπτυχθούν και μεταξύ των συζύγων, οπότε ξεσπούν διλήμματα για το ποιά αντίδραση θα ήταν καλύτερη για τη σωτηρία των μελών της οικογένειας: ένας χωρισμός ή παραμονή στις συνθήκες κακοποίησης;
Κλείνοντας, καθώς οι ανθρώπινες κοινωνίες γίνονται όλο και πιο απαιτητικές, παρασύροντας μαζί τους και την ευημερία της οικογένειας, η παρακάτω φράση της συγγραφέως Joyce Meyer μπορεί να μας θυμίσει κάτι που ίσως ξεχνάμε ότι είναι αυτονόητο. «Πιστεύω πως το καλύτερο δώρο που μπορείς να κάνεις στην οικογένειά σου και στον κόσμο είναι ένας υγιής εσύ!».
________________________
Ο Πέτρος Κεχαγιάς είναι Ψυχολόγος / Ψυχοθεραπευτής, MSc Νευροψυχολογίας και Υπ. Διδάκτωρ Ιατρικής Α.Π.Θ.
www.facebook.com/psychologoslimnos
www.psychologoslimnos.gr
