Δυστυχώς για τον Άγιο Φανούριο δεν έχουν σωθεί γραπτές αναφορές. Η Εκκλησία δεν γνωρίζει πού και πότε μαρτύρησε, γι’ αυτό και ήταν άγνωστος στους Συναξαριστές. Έγινε γνωστός από την τυχαία ανεύρεση της εικόνας του μεταξύ 1355 και 1369 στη Ρόδο.
Κατά τη διάρκεια ανασκαφών στο νότιο μέρος των παλαιών τειχών της πόλης βρέθηκε αρχαίος χριστιανικός ναός με πολλές κατεστραμμένες εικόνες και μία καλώς διατηρημένη, που απεικόνιζε ένα νεαρό στρατιωτικό, ο οποίος κρατούσε σταυρό και λαμπάδα αναμμένη, ενώ ολόγυρα της εικόνας ήταν ζωγραφισμένες δώδεκα παραστάσεις με τα μαρτύρια που υπόφερε ο Άγιος. Η εικόνα έφερε επιγραφή με τις λέξεις «Άγιος Φανούριος». Ο τότε μητροπολίτης Ρόδου Νείλος Β' ο Διασπωρηνός (1355-1369) ανοικοδόμησε τον ναό του Αγίου, συνέταξε την ακολουθία του και καθιέρωσε την εορτή του στις 27 Αυγούστου.
Ο Άγιος Φανούριος θεωρείται από τη λατρευτική παράδοση ως ο κατ’ εξοχήν Άγιος που μπορεί να βοηθήσει στην ανεύρεση («φανέρωση») οποιουδήποτε χαμένου αντικειμένου, προφανώς από την παρετυμολογική σύνδεση του ονόματός του με τη λέξη «φανερώνω». Συναφής με τη δοξασία αυτή είναι και η παλαιότερη πίστη ότι ο Άγιος Φανούριος «φανερώνει» στις κοπέλες τον άνδρα που θα πάρουν.
Οι πιστοί επικαλούνται τη βοήθειά του, τάζοντάς του μια φανουρόπιτα και τη μοιράζουν για να συγχωρεθούν οι αμαρτίες της μάνας του Αγίου, που σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση ήταν αμαρτωλή. Πολλές φανουρόπιτες φτιάχνονται κατά την ημέρα της εορτής του Αγίου, ως ευχαριστήρια προσφορά προς αυτόν ή ως ένα είδος προληπτικής αίτησης βοηθείας για μελλοντικές απώλειες.
Η πίτα είναι μικρή και στρογγυλή και καθώς φτιάχνεται υπάρχει δίπλα μια λαμπάδα αναμμένη. Η φανουρόπιτα έχει «μπολιαστεί» με διάφορα στοιχεία της ελληνικής λαογραφίας αφού κάποιοι θέλουν να φτιάχνεται αυστηρά με 7 νηστήσιμα υλικά και άλλοι με 9. Αφού διαβαστεί και κοπεί σε σαράντα κομμάτια μοιράζεται στους πιστούς. Οι αριθμοί αυτοί έχουν την δική τους σημειολογία η οποία δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με την πίστη όσο με την λαϊκή παράδοση.
Και στη Λήμνο όμως, οι πιστοί τιμούν με ευλάβεια τον Άγιο Φανούριο. Κάθε Αύγουστο, παραμονή και ανήμερα της εορτής του, πλήθος γυναικών με φανουρόπιτες συρρέει στους ναούς για να τον ευχαριστήσει ή να ζητήσει τη βοήθεια του.
Ο Άγιος Φανούριος τιμάται σε αρκετά χωριά της Λήμνου. Τα φερώνυμα ξωκλήσια σε Κοντιά και Αϊ-Γιάννη στον Κάσπακα αλλά και ο ναός του Αγίου Δημητρίου στα Λύχνα.
Ο Άγιος Φανούριος στον Κοντιά - Φωτογραφία αρχείου
Ο Άγιος Φανούριος στον Αϊ-Γιάννη Κάσπακα - Φωτογραφία αρχείου
Εορτασμός του Αγίου Φανουρίου στα Λύχνα - Φωτογραφία: Facebook/ Η Ωραία Λήμνος
Εκεί, το απόγευμα της 26ης Αυγούστου ψάλλεται ο Πανηγυρικός Εσπερινός προς τιμήν του Αγίου και την επομένη το πρωί ο Όρθρος και η Θεία Λειτουργία. Τέλος, στο ξωκλήσι του Αγίου Φανουρίου στον Κοντιά, Πανηγυρικός Εσπερινός ψάλλεται κάθε Τετάρτη.
